Συγκρούσεις: έμφυλες, ταξικές και όχι μόνο. Το 1888, εποχή που ο Φρόιντ «σκάβει» στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, ο Αύγουστος Στρίντμπεργκ στο έργο «Δεσποινίς Τζούλια» επιχειρεί μια τομή στο μέσα και στο έξω μας, χαρίζοντας στην παγκόσμια δραματουργία μια γυναικεία προσωπικότητα που δυσανασχετεί με κάθε είδους όρια.

Μία αποστάτρια της τάξης και του φύλου της. Ακόμα και με όσα κάποιοι συσχετίζουν πια με τον επιστημονικό όρο «οριακή προσωπικότητα», αντανακλώντας σ’ αυτόν όχι μόνο τους κοινωνικούς περιορισμούς και την κληρονομικότητα στον βαθμό που αυτά προκαθορίζουν τις συμπεριφορές, αλλά και κάτι ακόμη: την αδυναμία του ανθρώπου να ξεφύγει από τα ένστικτά του.

Με αφορμή την ιστορία της κόρης ενός Σουηδού κόμη που, ένα βράδυ γιορτής, προκαλεί τον υπηρέτη Ζαν να συνευρεθούν ερωτικά, ανατρέποντας τις ισορροπίες, συζητάμε με την επικεφαλής της θεατρικής ομάδας «ένα συν ένα ίσον ένα (1+1=1)», Δέσποινα Σαραφείδου, την ηθοποιό που, σε σκηνοθεσία Θεόδωρου Εσπίριτου, ενσαρκώνει αυτό τον καιρό τη «Δεσποινίδα Τζούλια» στο Θέατρο 104, για τους πραγματικούς «πρωταγωνιστές» του δράματος. Μήπως δεν είναι άλλοι από τα εξουσιαστικά ένστικτα στον έρωτα και τη σύγκρουση ανάμεσα στο ένστικτο της ζωής και την ενόρμηση του θανάτου;

● Πόσο επίκαιρο και πολιτικό μπορεί να είναι ένα έργο γραμμένο στα τέλη του 19ου αιώνα;

Στο έργο παρακολουθούμε τα δύο βασικά πρόσωπα, την Τζούλια και τον Ζαν, δέσμια της καταγωγής τους, καθώς προσπαθούν απεγνωσμένα να την υπερβούν. Η Τζούλια, κράμα ευγενών και αστών, παλεύει να απελευθερωθεί από τις συμβάσεις της πατριαρχικής κοινωνικής οργάνωσης, απεκδυόμενη τα προνόμια της κοινωνικής της θέσης που την περιχαρακώνουν σε ρόλο «καλής κόρης» και τυπικά «θηλυκής» συμπεριφοράς. Από την άλλη ο Ζαν, έχοντας βιώσει την εξαθλίωση του κολίγου, προσπαθεί να αδράξει την ευκαιρία που του προσφέρεται, επιχειρώντας να ανέλθει, να σπάσει τον προκαθορισμό που του επιβάλλει η κοινωνική ανισότητα. Η μεταξύ τους διαμάχη υπόκειται στον δαρβινικό νόμο της επικράτησης του ισχυρότερου – έκφραση ενός λυσσαλέου αγώνα για δύναμη, κατά μέτωπον σύγκρουσης και σφοδρής πάλης των τάξεων. Ολα αυτά δεν είναι μόνον επίκαιρα, είναι και διαχρονικά.

● Πώς παρουσιάζεται ο έρωτας μεταξύ της Δεσποινίδος Τζούλια και του Ζαν; Και τι αναλογίες διατηρεί με τη διαχρονική προβληματική των σχέσεων;

Ο έρωτάς τους είναι κυρίως πόθος σωμάτων, σαρκική έλξη δηλαδή. Μετά την ικανοποίησή του, τα όποια ψήγματα ρομαντισμού εξανεμίζονται και οι δειλές απόπειρες αλληλοκατανόησης σταματούν. Η σχέση τους μεταλλάσσεται σε μια φρικτή αλληλεξάρτηση – «Σας σιχαίνομαι, αλλά δεν μπορώ να ξεφύγω από σας», λέει η Τζούλια. Παγιδευμένοι και απεγνωσμένοι, αλληλοσπαράζονται. Καθένας τους, επιχειρώντας να καλύψει τη δική του αδυναμία, προσπαθεί να επιβληθεί στον άλλο και να τον εκμεταλλευτεί ώστε να επιτύχει το μέγιστο κέρδος, να τον καταστήσει, δηλαδή, υποχείριό του. Είναι και οι δυο κακοποιητικοί και βίαιοι, θύτες και θύματα σε ένα ανελέητο παιχνίδι εξουσίας.

● Ποια είναι η θέση του Στρίντμπεργκ ως προς το ζήτημα του φύλου και τη θέση της γυναίκας;

Ο Στρίντμπεργκ συνθέτει εδώ ένα εξαιρετικά πλούσιο, αντιφατικό και γοητευτικό γυναικείο πορτρέτο, ενώ θέτει ήδη το ζήτημα της κοινωνικής κατασκευής του φύλου, για το οποίο γίνεται πολύς λόγος στις μέρες μας. Χαρτογραφεί τον ψυχισμό της γυναίκας που έχει ενσωματώσει την πατριαρχική δομή και, κάτω και από την επιρροή των μαχητικών ιδεών της μητέρας της, προσπαθεί να αντιδράσει σ’ αυτήν υιοθετώντας μοντέλα εξουσιαστικής συμπεριφοράς προκειμένου να ελέγξει τους άλλους.

Η Τζούλια, στην αρχή του έργου, εκφράζει την ερωτική της επιθυμία με τρόπο, θα λέγαμε, «αρσενικό», ενώ μετά τη συνεύρεσή της με τον Ζαν μοιάζει να χάνει την αρχική δύναμη της παρθένου, θεωρώντας ότι έχει εκπέσει στα μάτια του πατέρα, τον οποίο λατρεύει και φοβάται. Η παράδοσή της στις αντίρροπες δυνάμεις που τη συνταράσσουν προσδίδει στο πρόσωπό της βάθος και πολυπλοκότητα, καθώς καταρρέουν τα στερεότυπα του φύλου και του προκαθορισμένου της ρόλου.

● Ποιες ψυχαναλυτικές αναφορές ανιχνεύονται, κατά τη γνώμη σας, στο έργο;

Τα πρόσωπα λειτουργούν υποκινούμενα από ασυνείδητες ορμές, οι οποίες τα κατακυριεύουν. Τη νύχτα του μεσοκαλόκαιρου, μέσα στην τρέλα της γιορτής, η Τζούλια εγκαταλείπεται στην ακατανίκητη ερωτική της επιθυμία, η οποία φαίνεται να γεφυρώνει το χάσμα της κοινωνικής ανισότητας. Ο Ζαν αρχικά προβάλλει αντίσταση αλλά εντέλει προσχωρεί στον πόθο. Υπηρετείται εδώ αυτό που θα λέγαμε φροϊδικά «αρχή της ηδονής». Μετά την εκπλήρωση της επιθυμίας, η μεταξύ τους πάλη καθοδηγείται από το ένστικτο της επιβίωσης, με κάθε κόστος. Φόβοι και ενοχές αναδύονται, η συναλλαγή τους είναι γεμάτη αγριότητα και κυνισμό, ενώ τίθεται πλέον σε κίνηση και το ένστικτο της καταστροφής.

Οπως σε όλα τα μεγάλα κείμενα του θεάτρου, μπορεί κανείς να αναγνωρίσει πολλά φροϊδικά στοιχεία: απώθηση, αποποίηση, άρνηση της πραγματικότητας, ταύτιση, ματαίωση, ανάγκη τιμωρίας… Είναι χαρακτηριστικό ότι και τα δύο πρόσωπα διηγούνται τα όνειρά τους, καθώς υπόγειες και σκοτεινές δυνάμεις ορίζουν τη συμπεριφορά τους. Ο υπηρέτης Ζαν εκφράζει την ανάγκη του για άνοδο ξεπερνώντας τους κοινωνικούς φραγμούς της θέσης του, ενώ η Τζούλια αφήνεται στην πεισιθάνατη επιθυμία της για κατάδυση και ένωση με τη γη, έχοντας παραδοθεί ολοκληρωτικά στην ενόρμηση του θανάτου.

📌 Πληροφορίες: Θέατρο 104 (Ευμολπιδών 41, Γκάζι). Δεσποινίς Τζούλια του August Strindberg.
Μετάφραση: Μαργαρίτα Μέλμπεργκ.
Σκηνοθεσία: Θεόδωρος Εσπίριτου.
Σκηνικά-κοστούμια: Χαρά Κονταξάκη.
Σχεδιασμός φωτισμών: Γιώργος Αγιαννίτης.
Μουσική: Λάμπρος Πηγούνης.
Επιμέλεια κίνησης: Ιρις Νικολάου.
Ερμηνεύουν: Δέσποινα Σαραφείδου, Κωνσταντίνος Σειραδάκης, Τασία Σοφιανίδου.
Παραγωγή: 1+1=1 εταιρεία θεάτρου, με την υποστήριξη της σουηδικής πρεσβείας στην Αθήνα Κάθε Παρασκευή, Σάββατο & Κυριακή στις 21:00 (διάρκεια: 90’) Εισιτήρια: 5-12 €. Κρατήσεις 210 3455020, 6951 269828, 6931 373754 (5 μ.μ.-10 μ.μ.) και viva.gr

Ιωάννα Σωτήρχου